این روزها که سرمایه‌گذاری در بازار بورس و خرید سهام غوغای زیادی در جامعه به پا کرده است، سوالات بی‌شماری در زمینه‌ی حکم شرعی بورس و آداب و احکام مربوط به انجام معاملات در آن پرسیده می‌شود. خب همان‌طور که می‌دانید بورس هم مانند هر بازار دیگری بالا و پایین دارد و گاهی با زیان و ریسک همراه می‌باشد. همین ریسک کردن در بورس باعث شده تا شبهات و سوالات متعددی در این‌باره به وجود آید. اغلب افرادی که قصد ورود به این بازار را دارند حتماً برایشان این سوال پیش آمده که آیا بورس یک نوع قمار است؟ حکم شرعی بورس چیست؟ اصلاً فعالیت در بازار بورس حلال است یا حرام؟ برای پاسخ به این سوالات بهتر است که ابتدا بررسی کنیم که اصلاً قمار چیست؟ سپس با نگاهی به قمار در کنار بازار بورس ببینیم که آیا چنین چیزی واقعاً ممکن است یا خیر؟
قمار چیست و چرا حرام است؟
در لغت قمار به معنای بازی کردن برای برد و باخت و غلبه بر یک نفر دیگر می‌باشد که ریشه‌ی آن به کلمه‌ی قامر برمی‌گردد. در قمار، افراد با هدف مغلوب کردن دیگری وارد یک بازی می‌شوند و بر سر برد و باخت شرط‌بندی می‌نمایند. در یک تعریف جامع‌تر می‌توان گفت که قمار به معنای قربانی کردن مال و شرف خود برای به دست آوردن مال دیگری آن هم با فریب و تزویر و احیاناً به‌عنوان تفریح! بله از دیدگاه دین مبین اسلام قمار حرام است به این جهت که شرط‌بندی در آن بر سر چیزهای غیرمتعارف انجام می‌شده است. نکته‌ی مهم دیگری که بازتاب روانی قمار می‌باشد این است که قمارباز همیشه بازنده است! زیرا او حتی اگر شرط را هم ببرد بالاخره در دفعات بعدی خواهد باخت و همه چیز را از دست می‌دهد. با این تفاسیر آیا به نظر شما حکم شرعی بورس با قمار یکی است؟
حکم شرعی بورس، بورس یک بازار مولد است…
به جرات می‌توان گفت که بازار بورس، بازار به شدت مولدی است. شما وقتی که پول خود را برای خرید سهام شرکت داروسازی صرف می‌کنید می‌دانید که چه اتفاقی می‌افتد؟ خب شرکت داروسازی می‌تواند خط تولید جدیدی راه بیاندازد. با ایجاد این خط تولید، زمینه‌ی اشتغال‌زایی و کاهش بیکاری برای بسیاری از افراد به وجود خواهد آمد. طبق بررسی‌های انجا شده توسط کارشناسان، بیکاری ریشه‌ی بسیاری از معضلات اجتماعی در جامعه است. با راه افتادن چرخه‌ی اقتصاد در هر جامعه‌ای یقیناً معضل بیکاری هم حل خواهد شد. می‌دانید چرخه اقتصاد چطور ساخته می‌شود؟ با سرمایه‌گذاری و وارد شدن حجمی از پول به چرخه‌ی اقتصادی دولت‌ها، این اتفاق خواهد افتاد. حال چه جایی بهتر از بازار بورس می‌تواند این ساز و کار را برای مردم فراهم آورد؟ در چنین حالتی واضح است که حکم شرعی بورس را نمی‌توان مانند قمار حرام به حساب آورد.
حکم شرعی بورس، در بورس چه کسی برنده است؟
شرکت‌هایی که سهام آن‌ها را در بورس می‌خریم، چون توسط سرمایه‌گذاری و تزریق پول رشد می‌کنند و چرخه‌ی تولید آن‌ها توسعه می‌یابد، برنده هستند. سرمایه‌گذاران هم در صورتی که سهام شرکت خوبی را برای خرید انتخاب کنند، پس از مدتی سهم‌شان سود خواهد کرد. بنابراین آن‌ها هم برنده به حساب می‌آیند. اشخاصی که در شرکت‌هایی که سهام خود را در بورس به فروش می‌رسانند استخدام می‌شوند نیز برنده خواهند بود. حتی جامعه‌ای که به واسطه‌ی چنین گردش‌های معاملاتی سودبخشی، معضلاتش کاهش می‌یابد و اشتغال‌زایی در آن رشد می‌کند نیز برنده‌ی این میدان خواهد بود. حالا خودتان قضاوت کنید که آیا حکم شرعی بورس می‌تواند با قمار یکی باشد؟ نه! یک بازار مولد هرگز نمی‌تواند قمار باشد. چرا که باعث رونق کسب و کار و پویایی در اقتصاد جامعه و حتی کمک به معضلات اجتماعی می‌شود. این موضوع با تعاریفی که از قمار گفتیم کاملا متفاوت است.
موفقیت در بورس هرگز اتفاقی نیست! اما قمار شانس محض است!
آموزش بورس به شما کمک می‌کند که سهام‌های سودزا و در عین حال مورد اعتماد را خریداری نمایید. شما در بورس مطالعه می‌کنید و دانش خود را به افزایش خواهید داد. شما آموزش می‌بینید که چه سهامی خوب و چه سهامی نامرغوب است. این بصیرت را خواهید یافت که با توجه به تکنولوژی موجود در شرکت‌ها آینده‌ی سهام آن‌ها را تحلیل و پیش‌بینی نمایید. اما کسانی که قمار بازی می‌کنند، هرگز به اتفاقات چند سال آینده فکر نمی‌کنند و همه چیز را بر اساس شانس و اقبال پیش می‌برند. در واقع قمار شانس محض است که در آن هیچ‌گونه دانش و آگاهی به کار گرفته نمی‌شود. با توجه به این موارد نمی‌تواند حکم شرعی بورس و قمار را یکسان در نظر گرفت و معاملات انجام شده در آن را باطل اعلام کرد.
چرا برخی معتقدند که حکم شرعی بورس و قمار یکی است؟
با توضیحاتی که در بخش‌های قبلی آورده شد می‌توان فهمید که بورس نمی‌تواند قمار باشد. پس نمی‌توان حکم شرعی بورس و قمار را یکسان دانست. بورس امکانی را فراهم می‌کند تا نقدینگی در جامعه در مسیر درست استفاده شود. با انتخاب آگاهانه در بازار بورس می‌توان سهامی را خرید و با گذشت زمان در سود این سهام شریک شد. البته به شرطی که نظارت‌های کافی بر بازار بورس و سرمایه وجود داشته باشد. به گفته‌ی حسین راغفر استاد اقتصاد دانشگاه الزهرا در مورد بازار بورس باید توجه داشت که اصولا این بازار توام با ریسک‌های گسترده است؛ یعنی نفس فعالیت در بورس ریسک است. حال اگر در این شرایط مبهم، نظارت‌های کافی بر ابعاد و زوایای مختلف بورس وجود نداشته باشد و این نظارت‌ها واقعاً اعمال هم نشود، بازار بورس به یک قمارخانه‌ی بزرگ تبدیل خواهد شد. در این میان تعداد زیادی از افراد عادی ناآگاهانه وارد این بازی می‌شوند.
ممکن است افرادی که بدون آگاهی وارد این بازی مرگ و زندگی می‌شوند، تمام دارایی و هستی خود را ببازند. در سوی دیگر هم محتمل است جماعتی بیخود و بی‌جهت و بدون هیچ تلاشی سودهای بادآورده و کلانی را کاسب شوند. به همین جهت مدیرانی که در راس نظارت بازار سرمایه هستند موظف‌اند تا از دانش نظری و تسلط علمی بر تمام ابعاد فعالیت بورس، برخوردار باشند. آن‌ها باید درک کافی از اهمیت نظارت بر بازار سرمایه و آثار گسترده‌ی آن بر اقتصاد کشور و رفاه مردم داشته باشند. مهم‌تر از همه، مدیران ناظر باید در مقابل انبوهی از منافع که در مقابل آن‌ها صف می‌کشد، از شجاعت مقاومت برخوردار باشند. بنابراین رهبری بازار سرمایه، کاری بس دشوار است و رسالتی حساس! به گفته‌ی رهبر انقلاب بسیار مهم است که معاملات در بورس خلاف قانون و نامشروع نباشند که در غیر این صورت حکم شرعی بورس هم حرام خواهد بود!
حکم شرعی بورس از دیدگاه برخی از مراجع تقلید
- به عقیده‌ی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب حکم شرعی بورس، فی نفسه حرام نیست. چرا که در این بازار دارایی‌های مختلف مورد معامله قرار می‌گیرند. لذا تا زمانی که این‌گونه معاملات در بورس از راه مشروع و قانونی صورت گیرند، حرام نیستند.
- از دیدگاه آیت‌الله مکارم شیرازی درآمد و کسبی که از طریق خرید و فروش اوراق بهادار در بورس به دست می‌آید، قمار محسوب نمی‌شود. حتی اگر امکان کم یا زیاد شدن شاخص بورس وجود داشته باشد. وی معتقد است که نمی‌توان حکم شرعی بورس را همانند قمار حرام دانست. چرا که در قمار خوردن مال به باطل صورت می‌گیرد؛ یعنی بدون مجوز و عقود شرعی است. در حالی که در بورس اگر به عقود شرعی و اسلامی عمل شود، خرید و فروش بی اشکال است.
- آیت‌الله سیستانی راجع به حکم شرعی بورس می‌گوید که : «اگر معاملات شرکت سهامی حرام نباشد؛ یعنی به داد و ستد شراب و یا معاملات ربوی مشغول نباشد، خرید و فروش سهام صحیح خواهد بود و اشکالی ندارد.»
- مراجع تقلید دیگری همچون آیت‌الله وحید خراسانی، صافی گلپایگانی و نوری همدانی نیز همگی معتقد هستند که اگر معاملات بورسی در چارچوب شرع و قوانین اسلامی باشند، صحیح و بلامانع هستند. با این اوصاف حکم شرعی بورس در صورتی که با قوانین شرعی در اسلام منافات نداشته باشد، حلال خواهد بود. پس واضح است که باید از درآمدهای حرام در آن پرهیز شود.
رعایت برخی از احکام شرعی در رابطه با سرمایه‌گذاری در بورس
در رابطه با حکم شرع بورس موارد دیگری هم وجود دارد که باید رعایت شوند. مثلاً بسیاری از افراد این سوال را می‌پرسند که آیا پرداخت خمس برای خرید و فروش سهام در بورس لازم است؟ در پاسخ گفته می‌شود که عواید حاصل از خرید و فروش سهام در بورس، از آنجایی که در رسته‌ی درآمدهای فرد قرار خواهد گرفت مشمول پرداخت خمس خواهد شد. سوال دیگری که مطرح می‌شود این است که آیا کارگزاری‌ها مجاز به دریافت اجرت و کمیسیون هستند؟ پاسخ به این صورت است که چون کارگزاری‌ها حکم نماینده و وکیل سهام‌داران و متقاضیان را دارند، مجاز هستند تا مبلغی را به عنوان کمیسیون در ازای خرید و فروش سهام بردارند. از منظر فقهی این امر ایرادی ندارد و مجاز می‌باشد. همچنین بد نیست بدانید که سهام بورس و اوراق بهادار نیز مانند دارایی‌های دیگر قابل وقف هستند.
موضوع مهم دیگری در رابطه با حکم شرعی بورس و خرید و فروش طلا، ارز و نفت در بورس‌های جهانی توسط اینترنت وجود دارد که باید به آن توجه ویژه‌ای داشت. این‌گونه معاملات با توجه به اینکه فارکس شرعیه‌ی معاملات را ندارند، جایز نیستند.
سخن آخر
در این مقاله به بررسی حکم شرعی بورس پرداختیم. باید بگوییم آن‌چه که بیش از هر چیزی در این زمینه مهم است، موضوع نظارت کافی بر تمام ابعاد و زوایای بورس می‌باشد تا خلافی در آن اتفاق نیافتد. برای مثال اگر نظارت‌های قوی و اصولی در این زمینه وجود نداشته باشد، عده‌ای با همکاری هم قیمت سهمی را به صورت کاملاً صوری بالا و پایین خواهند برد. یا اینکه شرکت‌هایی که به داد و ستد حرام مشغول هستند، سهام خود را در بورس به فروش خواهند رساند. در چنین حالتی بازار بورس هیچ فرقی با یک قمارخانه‌ی بزرگ نخواهد داشت. البته الحق که در کشور ایران تلاش‌های بسیاری در جهت تطابق ابزارهای مالی رایج با موازین اسلامی صورت می‌گیرد.